Από το δέντρο στη «μηχανή»

Η ίδρυση μηχανοκίνητων ελαιοτριβείων προκάλεσε τομή στην ιστορία του ελληνικού λαδιού. Σε σχέση με την υποδομή των παλιών, χειροκίνητων, ζωοκίνητων ή υδροκίνητων, ελαιόμυλων, η ατμομηχανή και τα μέσα υποστήριξης της λειτουργίας της –λεβητοστάσιο, καμινάδα, αποθήκη καύσιμης ύλης, τροχαλίες, ιμάντες κ.ο.κ.– απαιτούσαν μεγαλύτερους χώρους, πιο σύνθετες κατασκευές, περισσότερο και πιο εξειδικευμένο προσωπικό. Σε αντάλλαγμα, επιτάχυναν την παραγωγή, με αποτέλεσμα να μειωθεί σημαντικά ο χρόνος παραμονής του ελαιοκάρπου στην αποθήκη και, άρα, ο κίνδυνος ανάπτυξης υψηλής οξύτητας στο παραγόμενο λάδι και να υπερδεκαπλασιαστεί η ποσότητα των ελιών που αλέθονταν, σε σχέση με τους ζωοκίνητους μύλους. Έτσι, η ατμομηχανή και, αργότερα, η πετρελαιομηχανή και το ηλεκτρικό ρεύμα προσέφεραν καλύτερη ποιότητα και μεγαλύτερη ποσότητα λαδιού. Είναι ενδεικτικό ότι, τη δεκαετία του 1960, το ελαιοτριβείο άλεθε 12-14 μόδια, δηλαδή 7,5-9 τόνους ελιές, τη μέρα, ενώ στο σύνολο της ελαιοκομικής περιόδου αλέθονταν κατά μέσο όρο 1.500 μόδια, δηλαδή 960 τόνοι. Δεδομένου ότι από ένα μόδι ελιές εξάγονταν περίπου 130 κιλά λάδι, συμπεραίνουμε ότι παράγονταν περίπου 125 τόνοι λάδι, σε ένα μόνο ελαιοτριβείο. Παρά τις μεγάλες αλλαγές που επέφερε η εκμηχάνιση της διαδικασίας παραγωγής του λαδιού, τα βασικά στάδια της κατεργασίας παρέμειναν ίδια (σύνθλιψη, συμπίεση, διαχωρισμός). η συγκομιδή Μετά τη «Μεγάλη Καμάδα» του 1850, τη συνακόλουθη καταστροφή των καλλιεργειών και την επέκταση της μονοκαλλιέργειας με μαζική εισαγωγή και φύτευση ριζών, δύο ήταν (και παραμένουν) οι βασικές ποικιλίες της ελιάς που έδιναν λάδι στη Λέσβο: η κολοβή, γνωστή και ως μυτιληνιά, βαλάνα, βαλανολιά ή μηλολιά, και η αδραμυττινή, γνωστή και ως αϊβαλιώτικη ή φραγκολιά. Οι καρποί συλλέγονταν από τον Νοέμβριο και μετά. Γέμιζαν οι ελαιώνες του νησιού με κόσμο, τους ραβδιστάδες και τις μαζώχτρες. Τα δέντρα ραβδίζονταν, οι ελιές σκορπίζονταν στο έδαφος και οι γυναίκες τις μάζευαν με τις χούφτες μέσα σε καλάθια. Τα καλάθια φορτώνονταν στα ζώα κι έπαιρναν το δρόμο για το λιοτρίβι.

Η αποθήκευση Οι ελιές κάθε παραγωγού αποθηκεύονταν στις μπατές, μικρές αποθήκες στην είσοδο του ελαιοτριβείου, και περίμεναν τη σειρά τους για τον μύλο. Η αποθήκη κλειδωνόταν και το κλειδί κρατούσε ο φύλακας ή ο παραγωγός. η σύνθλιψη Οι ελιές μεταφέρονταν στoν κύριo χώρο παραγωγής, όπου βρίσκονταν οι μύλοι και τα πιεστήρια. Αφού τις ζύγιζαν, οι εργάτες τις άδειαζαν στη χοάνη του μύλου, όπου γύριζαν οι μυλό- πετρες. Ο ελαιοπολτός, το χαμούρι, συγκεντρωνόταν σε μια δεξαμενή στο κάτω μέρος του μύλου.